MIEJSCE AKCJI – ZBERKI

Niewielka miejscowość położona przy trasie wojewódzkiej łączącej dwa miasta powiatowe – Środę Wielkopolską i Wrześnię. Jeszcze do niedawna trasa ta wiodła przez sam środek wsi, co z pewnością dawało jej mnóstwo ożywienia a dziś po przesunięciu trasy chwilę wytchnienia od gwarnego transportu. Żadna z miejscowości nie znajduje się pod szklaną kopułą, lecz istotnie wpływa na swoje otoczenie jak i przyjmuje wiele zmian. Tak też jest i w przypadku Zberek. Nie analizując wszystkich, jakże istotnych faktów historycznych, spójrzmy na położenie wsi, jej powiązania z otoczeniem, z życiem sąsiednich miejscowości i społeczności, a także spróbujmy poszukać dawnego ducha.


Akt Pierwszy – Natura – przestrzeń fizyczna

Scena 1 – rozwój wsi
Układ miejscowości przypomina tzw. ulicówkę ze znamionami wielodrożnicy. Na krótkim odcinku drogi, po obu jej stronach, umiejscowione zostały na mniej więcej równych parcelach zabudowania wiejskie. Układ docierających do wsi dróg jeszcze na początku XIX wieku był inny niż ten współczesny. O ile droga w kierunku Murzynowa nie zmieniła swego przebiegu, o tyle pozostałe trakty wyglądały nieco inaczej. Wiodącym był szlak Środa Wlkp.-Września, co pozostało niezmienne do dzisiaj. W około XV wieku, w wyniku tworzenia zespołów folwarcznych, niczym narośl na średniowiecznym układzie wsi, na jej zachodnim krańcu powstał folwark z siedzibą właściciela. Nową szatę wieś zyskała po procesie uwłaszczenia. Dawna nieregularność zamieniona została sztywnością dróg i granic siedlisk. Wielobarwność pól zastąpiła monotonia nowych, większych pól. Z czasem po wschodniej oraz zachodniej stronie miejscowości powstało kilka nowych gospodarstw, które zyskały przydomek Zberki-Huby. Rozwój zaś samej pierwotnej osady przebiegał bardzo powoli od południowego–zachodu wzdłuż głównej drogi prowadzącej na Wrześnię. Po II wojnie światowej zabudowę dopełnił zespół trzech bloków mieszkalnych.


Akt drugi – Człowiek – przestrzeń społeczna

Scena 2 – majątek
Do momentu kiedy Zberki były własnością polską tj. rodziny Gąsiorowskich, dochodziło do zacieśniania współpracy gospodarczej z sąsiednimi miejscowościami. Istotnym przykładem jest Sabaszczewo. W połowie XIX wieku nowy kompleks zabudowań dworsko-folwarcznych wytyczony został na przedłużeniu nowej drogi wiodącej ze Zberek i przecinającej pod kątem prostym trakt Połażejewo-Murzynowo. Nowa droga zanikła w momencie, kiedy to Zberki zostały zakupione przez Niemca Shura. Wówczas to punkt ciężkości współpracy gospodarczej przesunął się w kierunku Kopaszyc. Zacieśnienie tych związków mogło się odbywać na bazie Średzkiej Kolei Wąskotorowej, do której poza Połażejewem i Zberkami nie miały dostępu miejscowości z murzynowskiej parafii. Po II wojnie światowej, gdy tworzono Gromadzką Radę Narodową, rozważano nawet Zberki jako jej siedzibę. Ostatecznie siedzibę usytuowano w Murzynowie. Odwrotna sytuacja nastąpiła w przypadku Państwowych Gospodarstw Rolnych, gdzie to Zberki kierowały pracą na Murzynowie.

Scena 3 – szkoła
Od zawsze dzieci ze Zberek przyłączone były do obwodu szkolnego w Murzynowie. Jeżeli popatrzeć na odległości, które dzieci musiały pokonywać, to dłuższą podróż odbywały dzieci z Połażejewa i Książna, dopóki te nie zostały przyłączone do nowo powołanych szkół w Pałczynie i Tadeuszewie. Jeszcze w roku 1828 było tutaj 10 Niemców, ale w roku 1900 „w Kopaszycach Dom. [Dominium] i Zberkach Dom. tylko właściciele tychże wiosek są Niemcami i Ewangelikami”. Co więc z tutejszymi ewangelikami? Musieli oni pokonywać dwa razy dłuższą drogę do szkoły mieszczącej się w Buchwaldzie (kolonia niemiecka, ob. Bukowy Las). Sytuacja ta się zmieniła w roku 1926, kiedy to ewangelicy ze Zberek przyłączeni zostali do szkoły w Murzynowie. W momencie likwidacji szkoły w Bykowymlesie „przydzielono w gościnę do szkoły katol. w Bardzie, dzieci z Mieczysławowa a także ewangelików ze Zberek do szkoły katol. w Murzynowie kośc.” Owa gościna istnieje do dzisiaj.

Scena 4 – parafia
Zberki należą do parafii Murzynowo Kościelne od początku jej istnienia tj. od momentu wydzielenia parafii Murzynowo z parafii biechowskiej. Na kartach ksiąg parafialnych odnaleźć można kilka nazwisk osób ze Zberek zasiadających w Dozorze i Reprezentacji Parafialnej (obie instytucje istniały na przełomie XIX i XX wieku). W pierwszych wyborach w roku 1875 w Dozorze Kościelnym w roli zastępcy przewodniczącego występował Józef Gąsiorowski, dziedzic Zberek. W Reprezentacji Gminnej (później zwanej parafialną) zasiedli Michał Kowalewski, Wojciech Ławniczak i Antoni Kmieciak. Wśród mieszkańców powstałych później Zberek-Hub do Reprezentacji należeli Ignacy Dropek (z-ca przew.) i ponownie Antoni Kmieciak.
Udział mieszkańców Zberek w życiu parafii można ocenić jako wysoki. Świadczą o tym daleko idący udział tamtej społeczności przy okazji bractw, stowarzyszeń czy różnego rodzaju składek. Dość istotną rolę odegrali oni na początku XX wieku w podtrzymaniu istnienia Straży Św. Józefa. Aktywność mieszkańców Zberek tyczy się także współczesności. Świadczą o tym niejednokrotnie kroniki parafialne.


Akt trzeci – Duch – przestrzeń mentalna

Scena 5 – krajobraz
Krajobraz Zberek jest dość specyficzny. Przez miejscowość przechodzi mała dolina strumienia Rogoźnicy, płynącego z kierunku Mystki ku Sabaszczewu. Powiązana z nią zieleń oraz tereny łąk to z jednej strony główna oś ekologiczna, lecz to także granica między dwoma różnymi typami krajobrazu. Od strony Murzynowa roztacza się ciągnący można powiedzieć po horyzont bezkres pól. W oddali kilka zadrzewień i mały zagajnik świerkowy powstały po II wojnie światowej. Dziś brakuje tu zielonej oprawy dla drogi ku Murzynowu, która utożsamiała ducha powiązań między obydwiema wioskami. Obecnie to wyłącznie trasa przelotowa, która wiele straciła ze swego uroku.
Po wschodniej stronie Rogoźnicy wraz z równoległą do niej aleją drzew przy drodze wojewódzkiej, roztacza się o wiele mniejsze wnętrze krajobrazowe. Jego granicę wyznaczają lasy skupione wokół wsi Kopaszyce. Powiązanie tych dwóch wsi nie dotyczy wyłącznie istniejącej drogi ani powiązań widokowych z tamtejszym pałacem. Niegdyś podążając z Kopaszyc ku Zberkom można było przekroczyć skrzyżowanie z obecną drogą wojewódzką i wjechać wprost na teren zberkowskiego majątku. Pierwotnie była to jedyna droga prowadząca do wsi od strony Środy Wielkopolskiej.

Scena 6 – wiatrak
W roku 1789, w związku ze zbieranymi po parafiach ofiarami na wojsko (ustalonymi przez Sejm Warszawski), murzynowska parafia przekazała ofiarę pochodzącą z młynu wietrznego na Zberkach. Wsi, jak to zapisano w archiwaliach, „Dobrogoyskiego dziedziczna”. Istotnie, w połowie drogi między Zberkami a Murzynowem istniał wiatrak wraz z gospodarstwem. Znajdował się on w najwyższym punkcie terenu. Dokumentują go mapy aż do schyłku XIX wieku, kiedy to z niewyjaśnionych przyczyn – zanikł. Pozostał po nim dość interesujący ślad w postaci działki geodezyjnej o kształcie koła i powierzchni kilkunastu metrów kwadratowych. Jest to o tyle nietypowe, że owa działka leży wobec bezkresu pól wchodzących dawniej w skład majątku ziemskiego.


Daniel Mikulski